ନିୟନ୍ତ୍ରଣ ଓ ସମନ୍ବୟ
ମନୁଷ୍ୟର ରାସାୟନିକ ସମନ୍ବୟ : -
- ରାସାୟନିକ ପ୍ରକ୍ରିୟା ପରେ ଏନ୍ଜାଇମ୍ ରେ କୌଣସି ପରିବର୍ତ୍ତନ ହୁଏନାହିଁ । ତେଣୁ ଏହା ବାରମ୍ବାର ବ୍ୟବହାର ହୁଏ କିନ୍ତୁ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ କାର୍ଯ୍ୟ ସରିବା ପରେ ହରମୋନ୍ ନଷ୍ଟ ହୋଇଯାଏ । ତେଣୁ ଏହା ଥରେ ମାତ୍ର କାର୍ଯ୍ୟକ୍ଷମ।
- ଏନଜାଇମ୍ ବହିଃସ୍ରାବୀ ଗ୍ରନ୍ଥିରୁ କ୍ଷରିତ ହୁଏ।
- ହରମୋନ୍ ଅନ୍ତଃସ୍ରାବୀ ଗ୍ରନ୍ଥିରୁ କ୍ଷରିତ ହୁଏ।
- ସ୍ନାୟବିକ ପଦ୍ଧତିରେ ସ୍ନାୟୁକୋଷ ମାଧ୍ୟମରେ ଖବର ବିଦ୍ୟୁତ୍ ରାସାୟନିକ କ୍ରିୟା ଦ୍ଵାରା ସଂଚାରିତ ହୁଏ |
- ସ୍ନାୟୁତନ୍ତ୍ର ଓ ଅନ୍ତଃସ୍ରାବୀ ତନ୍ତ୍ର ପରସ୍ପର ମଧ୍ୟରେ ସମନ୍ଵୟ ରକ୍ଷାକରି କାର୍ଯ୍ୟ କରନ୍ତି। ତେଣୁ ଏହାକୁ ‘‘ସ୍ନାୟୁ ଅନ୍ତଃସ୍ରାବୀ ତନ୍ତ୍ର’’ (Neuro-endocrine system) କୁହାଯାଏ।
- ହାଇପୋଥାଲାମସ୍ରୁ କ୍ଷରିତ ରିଲିଜିଙ୍ଗ୍ ହରମୋନ୍ (Releasing hormone) ଏବଂ ଇନ୍ହିବିଟିଙ୍ଗ୍ ହରମୋନ୍ (Inhibiting hormone) ପିଟୁଇଟାରି ଗ୍ରନ୍ଥିର କ୍ଷରଣ କ୍ଷମତାକୁ ନିୟନ୍ତ୍ରଣ କରନ୍ତି ।
- ପିଟୁଇଟାରି ଗ୍ରନ୍ଥି ହାଇପୋଥାଲାମସ୍ ସହିତ ଏକ ଛୋଟ ବୃନ୍ତ (Stalk) ସାହାଯ୍ୟରେ ଲାଗିରହିଥାଏ।
- ଗ୍ରୋଥ ହରମୋନ (Growth Hormone-GH) ଅଭାବରେ ବାମାନତା (Dwarfism) ଓ ଅଧିକତ୍ଵରେ ଅତିକାୟତ୍ଵ (Gigantism) ଦେଖାଯାଏ |
- ଶିଶୁ ପାଇଁ ସେଥୁରେ କ୍ଷୀର ତିଆରିକରିବାରେ ପ୍ରୋଲାକ୍ଟିନ୍ (Prolactin - PRL) ର ଭୂମିକା ରହିଛି |
- ଫଲିକଲ ଷ୍ଟିମୁଲେଟିଙ୍ଗ୍ ହରମୋନ୍ (Follicle Stimulating Hormone - FSH) ଡିମ୍ବାଶୟ ପୁଟିକା (Ovarian follicle) ର ବୃଦ୍ଧି କରାଏ।
- ଲିଉଟି ନାଇଜିଙ୍ଗ୍ ହରମୋନ୍ (Luteinising Hormone - LH) ଡିମୋଦୟ (Ovulation) କରାଇ ଡିମ୍ବାଶୟରୁ ଡିମ୍ବାଣୁ ବାହାର କରିବାରେ ସହାୟକ ହୁଏ।
- ଥାଇରଏଡ୍ ଷ୍ଟିମୁଲେଟିଙ୍ଗ୍ ହରମୋନ୍ (Thyroid Stimulating Hormone - TSH) ଥାଇରଏଡ୍ ଗ୍ରନ୍ଥିରୁ ଥାଇରକ୍ସିନ୍ (Thyroxin) ହରମୋନ୍ କ୍ଷରଣକୁ ଏହା ନିୟନ୍ତ୍ରଣ କରେ |
- ଏଡ଼୍ରିର୍ନୋକର୍ଟିକୋଟ୍ରଫିକ ହରମୋନ୍ (Adrenocorticotrophic Hormone - ACTH) ଏଡ୍ରିନାଲ୍ ଗ୍ରନ୍ଥିର କ୍ଷରଣ ପ୍ରକ୍ରିୟାକୁ ନିୟନ୍ତ୍ରଣ କରେ।
- ବାଛୁରୀ ଗାଈ ଚିରକୁ ଚୁଚୁମିଲେ ଗାଈର ପିଟୁଇଟାରିରୁ ଅକ୍ସିଟୋସିନ୍ ହରମୋନ୍ କ୍ଷରିତ ହୁଏ |
- ପ୍ରସବ ସମୟରେ ଗର୍ଭାଶୟର ସଂକୋଚନ ଅକ୍ସିଟୋସିନ୍ ପ୍ରଭାବରେ ହୋଇଥାଏ |
- ଭାସୋପ୍ରେସିନ୍ର ପ୍ରଭାବରୁ ବୃକ୍କର ମୂତ୍ରଜନ ନଳିକାରୁ ଜଳ ପୁନଃଶୋଷିତ ହୁଏ ।
- ଭାସୋପ୍ରେସିନ୍ର ଅଭାବରେ ଡାଇବେଟିସ୍ ଇନ୍ସିପିଡସ୍ (Diabetes insipidus) ବା ବହୁମୂତ୍ର ରୋଗ ହୋଇଥାଏ |
- ଭାସୋପ୍ରେସିନ୍ର ଅନ୍ୟ ନାମ ଏକ୍ସିଡାଇୟୁରେଟିକ ହରମୋନ୍।
- ଡାଇବେଟିସ୍ ଇନ୍ସିପିଡସ୍ (Diabetes insipidus) ବା ବହୁମୂତ୍ର ରୋଗରେ ପୀଡ଼ିତ ଗୋଟିଏ ଦିନରେ ପାଖାପାଖୁ 20 ଲିଟର ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ପରିସ୍ରା କରେ।
- ପିନିଆଲ୍ ଗ୍ରନ୍ଥି ଅଗ୍ରମସ୍ତିଷ୍କର ଛାତରେ ରହିଛି।
- ପିନିଆଲ୍ ଗ୍ରନ୍ଥିର ଓଜନ ମାତ୍ର 150 ମିଲିଗ୍ରାମ।
- ପିନିଆଲ୍ ଗ୍ରନ୍ଥିରୁ ମେଲାଟୋନିନ୍ (Melatonin) ନାମକ ହରମୋନ୍ କ୍ଷରିତ ହୁଏ।
- ପିନିଆଲ୍ ଗ୍ରନ୍ଥିକୁ ‘ଜୈବିକ ଘଡି’ (Biological clock) କୁହାଯାଏ |
- ଥାଇରଏଡ୍ ଗ୍ରନ୍ଥି ବେକର ତଳ ଭାଗରେ, ଶ୍ଵାସନଳୀର ଉଭୟ ପଟରେ ଠିକ ସ୍ଵରପେଟିକାର ପଛକୁ ରହିଛି।
- ଥାଇରଏଡ୍ ଗ୍ରନ୍ଥିରୁ ଥାଇରକ୍ସିନ୍ ହର୍ମୋନ୍ କ୍ଷରିତ ହୁଏ।
- ଥାଇରକ୍ସିନ୍ ହର୍ମୋନ୍ ଶରୀରର ବିଭିନ୍ନ କୋଷର ଅମ୍ଳଜାନ ବିନିଯୋଗ କ୍ଷମତା ବଢ଼ାଏ।
- ଥାଇରକ୍ସିନ୍ ହର୍ମୋନ୍ ବେଙ୍ଗଫୁଲାର ରୂପାନ୍ତରଣ (Metamorphosis) ପ୍ରକ୍ରିୟାରେ ମଧ୍ୟ ସାହାଯ୍ୟ କରେ।
- ଥାଇରଏଡ୍ ଗ୍ରନ୍ଥି ଉପରେ 4 ଟି ପାରାଥାଇରଏଡ୍ ଗ୍ରନ୍ଥି ରହିଛି।
- ପାରାଥାଇରଏଡ୍ ଗ୍ରନ୍ଥିରୁ ପାରାଥୋରମୋନ୍ (Parathormone) କ୍ଷରିତ ହୁଏ।
- ପାରାଥୋରମୋନ୍ ରକ୍ତରେ କ୍ୟାଲ୍ସିୟମ୍ ଓ ଫସ୍ଫରସ୍ ପରିମାଣ ସ୍ଥିର ରଖିବାରେ ସାହାଯ୍ୟ କରେ।
- ଏଡ୍ରିନାଲ ଗ୍ରନ୍ଥିରୁ ଏଡ୍ରିନାଲିନ୍ (Adrenaline) ହରମୋନ୍ କ୍ଷରିତ ହୁଏ।
- ଆକସ୍ମିକ ଆଘାତ, ଭୟ, ଅବଶ ଓ ଉତ୍ତେଜିତ ଅବସ୍ଥାରେ ଏଡ୍ରିନାଲିନ୍ (Adrenaline) ହରମୋନ୍ କ୍ଷରିତ ହୁଏ।
- ଏଡ୍ରିନାଲ ଗ୍ରନ୍ଥକୁ ‘ଆପଦକାଳୀନ ଗ୍ରନ୍ଥି’ (Emergency gland) କୁହାଯାଏ।
- ଆମ ଶରୀରରେ ପାକସ୍ଥଳୀର ଠିକ୍ ତଳକୁ ଗ୍ରହଣୀଫାସ (Duodenal loop) ମଧ୍ୟରେ ଗୋଟିଏ ଅଗ୍ନ୍ୟାଶୟ ରହିଛି।
- ଅଗ୍ନ୍ୟାଶୟକୁ ଏକ ମିଶ୍ରିତ ଗ୍ରନ୍ଥି (Mixed gland) କୁହାଯାଏ କାରଣ ଏଥୁରୁ ଉଭୟ ଏନ୍ଜାଇମ୍ ଓ ହରମୋନ୍ କ୍ଷରିତ ହୋଇଥାଏ |
- ଅଗ୍ନ୍ୟାଶୟର ହରମୋନ କ୍ଷରଣ କରୁଥିବା ଅଂଶକୁ ଆଇଲେଟ୍ସ୍ ଅଫ୍ ଲାଙ୍ଗରହାନ୍ସ୍ (Islets of Langcrhans) କୁହାଯାଏ।
- ଅଗ୍ନ୍ୟାଶୟର ଆଇଲେଟ୍ସ୍ ଅଫ୍ ଲାଙ୍ଗରହାନ୍ସ୍ (Islets of Langcrhans)ରେ ଆଲ୍ଫା-କୋଷ (a-cells), ବିଟା-କୋଷ (B-cells) ଓ ଡେଲ୍ କୋଷ (a-cells) ପରି ସ୍ରାବୀକୋଷ (Secretory cells) ମାନ ରହିଛି।
- ଆଲଫା-କୋଷରୁ ଗ୍ଲୁକାଗନ୍ (Glucagon), ବିଟା-କୋଷରୁ ଇନ୍ସୁଲିନ୍ (Insulin) ଓ ଡେଲଟା-କୋଷରୁ ସୋମାଟୋଷ୍ଟାଟିନ୍ (Somatostatin) ହରମୋନ୍ କ୍ଷରିତ ହୁଏ।
- ଇନ୍ସୁଲିନ୍ ଶରୀରରେ ଶର୍କରା (Glucose) ପରିମାଣ ସ୍ଥିର ରଖେ।
- ଇନ୍ସୁଲିନ୍ର ଅଭାବରେ ରକ୍ତରେ ଶର୍କରା ପରିମାଣ ବଢ଼ି ମଧୁମେହ ରୋଗ (ଡାଇବେଟିସ୍ ମେଲିଟସ୍) ହୁଏ।
- ଆମ ଶରୀରର ଶୁକ୍ରାଶୟ ଥଳି (Scrotal sac) ମଧ୍ୟରେ ଦୁଇଟି ଶୁକ୍ରାଶୟ (Testis, plural - Testes) ରହିଛି ।
- ଶୁକ୍ରାଶୟ ମଧ୍ୟରେ ଥିବା ଲେଡ଼ିଗ୍ କୋଷ (Leydig cells)ରୁ ଟେଷ୍ଟୋଷ୍ଟିରନ୍ କ୍ଷରିତ ହୁଏ
- ଟେଷ୍ଟୋଷ୍ଟିରନ୍ ହରମୋନ୍ ପ୍ରଭାବରେ ବାଳକ ଶରୀରରେ ପୁରୁଷ ଗୌଣ ଲିଙ୍ଗୀୟ ଲକ୍ଷଣ (Male secondary sexual character) ମାନ ଦେଖାଯାଏ |
- ଟେଷ୍ଟୋଷ୍ଟିରନ୍ ଶୁକ୍ରାଣୁ ଉତ୍ପତ୍ତି (Spermatogenesis)ରେ ମଧ୍ୟ ସହାୟକ ହୁଏ।
- ଟେଷ୍ଟୋଷ୍ଟିରନ୍ ହରମୋନ୍ର ଅଭାବରେ ନପୁଂସକତା ଦେଖାଯାଏ ।
- ସ୍ତ୍ରୀ ଶରୀର ଉଦର ଗହ୍ଵରର ନିମ୍ନ ଅଂଶରେ ଏକ ଯୋଡ଼ା ଡିମ୍ବାଶୟ ରହିଛି।
- ଡିମ୍ବାଶୟରୁ ଇଷ୍ଟ୍ରୋଜେନ୍ (Tstrogen) ଓ ପ୍ରୋଜେଷ୍ଟିରନ୍ (Progesterone) ହର୍ମୋନ କ୍ଷରିତ ହୁଏ।
- ଇଷ୍ଟ୍ରୋଜେନ୍ ହରମୋନ୍ର ପ୍ରଭାବରେ ବାଳିକାମାନଙ୍କ ଶରୀରରେ ସ୍ତ୍ରୀ-ଗୌଣ ଲିଙ୍ଗୀୟ ଲକ୍ଷଣମାନ ଦେଖାଯାଏ।
- ପ୍ରୋଜେଷ୍ଟିରନ୍ ହରମୋନକୁ '' ଗର୍ଭାବସ୍ଥାର ହରମୋନ୍’’ କୁହାଯାଏ।
- ପ୍ରୋଜେଷ୍ଟିରନ୍ ହରମୋନ୍ ଡିମୋଦୟ ପରେ ଡିମ୍ବାଶୟରୁ କ୍ଷରିତ ହୁଏ।
- ଭୂଣବନ୍ଧ ମାଆ ଓ ଗର୍ଭାଶୟସ୍ଥ ଶିଶୁ ମଧ୍ୟରେ ଥିବା ଏକ ଜୈବ ସଂଯୋଗ।
- ଭୂଣବନ୍ଧ ଏକ ସାମୟିକ ଅନ୍ତଃସ୍ରାବୀ ଗ୍ରନ୍ଥି।
- ଭୂଣବନ୍ଧରୁ ହ୍ୟୁମାନ୍ କୋରିଓନିକ୍ ଗୋନାଡୋଟ୍ରପିକ୍ ହରମୋନ୍ (Human Chorionic Gonadotropin (HCG) Hormone) କ୍ଷାରିତ ହୋଇଥାଏ |
- ହ୍ୟୁମାନ୍ କୋରିଓନିକ୍ ଗୋନାଡୋଟ୍ରପିକ୍ ହରମୋନ୍ (Human Chorionic Gonadotropin (HCG) Hormone)ର ଉପସ୍ଥିତି ମହିଳା ଗର୍ଭଧାରଣର ସୂଚନା ଦିଏ |
- ଗର୍ଭବତୀ ମହିଳାଙ୍କର ମୂତ୍ର ସହିତ ମିଶି ହ୍ୟୁମାନ୍ କୋରିଓନିକ୍ ଗୋନାଡୋଟ୍ରପିକ୍ ହରମୋନ୍ ଶରୀର ବାହାରକୁ ଆସେ।
- ଆମ ଶରୀରର ବାହ୍ୟ ପରିବେଶ ସବୁବେଳେ ବଦଳୁ ଥିଲେ ମଧ୍ୟ ସମସ୍ଥିତି ବ୍ୟବସ୍ଥା ଦ୍ବାରା ଶରୀରର ଅନ୍ତ ପରିବେଶ ସବୁ ସମୟରେ ବଜାୟ ରହିଥାଏ |
ଗ୍ରୋଥ
ପିଟୁଇ
ହା
ସ୍ନାୟୁ
ହର
ଏ
ର ଗଠ